چکیده

 امروزه مسئله توریسم به یک صنعت درآمدزا در تمام دنیا تبدیل شده است و کشورها سعی می کنند تا نسبت به سایر کشورهای همجوار خود پیشی بگیرند، به عنوان مثال کشور دبی با فراهم آوردن زمیه های فراوان توانسته است هر ساله میلیاردها دلار پول به کشور و اقتصاد خود سرازیر و زمینه های رفاه و سعادت مردم خود را افزایش و هر روز بر جلب بیشتر سرمایه گذاری در کشور خود بیفزاید یا بازدید از دیوار چین و عجایب هفت گانه دنیا برای کشورهای مبداء میلیاردها دلار در آمد بدون سرمایه گذاری پدید آورد.

کشور ایران علیرغم داشتن جاذبه های گردشگری فراوان طبیعی و تاریخی همانند تخت جمشید، جاده ابریشم، تالاب انزلی و هزاران جاذبه دیگر متاسفانه بخش اندکی از درآمد خود را از طریق صنعت توریسم تامین می نماید و متولیان و دست اندرکاران جامعه فرض است با کنکاشی علمی و دقیق موانع و مشکلات موجود در بسط و توسعه صنعت توریسم را شناسنایی و تلاش هایی جهت تقویت و توسعه آن را سامان دهی نمایند در این مقاله ما برای راهکارهای اجرایی که می تواند توسط متولیان روابط عمومی سازمان های با صنعت توریسم مورد استفاده قرار گیرد  خواهیم پرداخت.

واژگان کاربردی، توریسم، روابط عمومی، کارکرد، راهبرد، صنعت توریسم

امروز به واسطه افزایش پیشرفت  وسایل حمل و نقل و گسترش وسایل و تجهیزات ارتباطی، مرزهای میان کشورها در نورد دیده شده و انسان ها نیز تمایلات زیادی جهت شناسایی سایر ملت ها و شناخت بهتر سایر فرهنگ ها پیدا نموده اند و این مسئله باعث گسترش صنعت توریسم در دنیا گردیده است.

بخش توریسم یکی از زیر بخش های عمده خدمات در اقتصاد کشورها به شمار می رود و درآمد جهانی حاصل از آن همه ساله بالغ برصدها میلیارد دلار می گردد و این مسئله در حالی رخ می دهد که ایران با دارا بودن استعدادها و جاذبه های عمده ای در صنعت گردشگری، که هم در بعد تاریخی و هم بعد طبیعی و فرهنگی زبانزد خاص و عام می باشد تنها سالانه توانسته اند چند صد هزار دلار از این درآمد هنگفت را برای خود تخصیص دهد. علت این ضعف و ناکامی را می بایست در کجا جستجو نمود؟ در ضعف مدیریت جامعه ، در ضعف عملکرد روابط عمومی های سازمان ی مرتبط با صنعت توریسم؟ و یا غیره.

صنعت توریست و جهانگردی در این زمان، به طور کلی دررشته های اقتصادی خود را نشان داده است و در تمام کشورهای پیشرفته شرکتهایی تاسیس شده است که مقدمات سفر گردشگران را از مبداء در زمان حرکت و تا مقصد از لحاظ تامین وسایل و لوازم مورد نیاز از هر قبیل تدارک می بینند که از این راه علاوه برآسایش دیگران، از منافع مادی و مالی حاصل از این صنعت بهره مند نیز می شوند.

امروزه مردم در تمام دنیا پذیرفته اند که توریست صرف نظر از جهات علمی و فرهنگی یک منبع درآمد اقتصادی برای کشور می باشد و می بایست وسایل رفاه آنان و همچنین اطلاع رسانی درست به آنان را از هر جهت فراهم نمایند، زیرا این صنعت بدون آنکه نیازی به سرمایه گذاری زیاد داشته باشد می تواند استغال زا و درآمد زا بوده و موجبات رونق اقتصادی برای جامعه ای که مورد توجه گردشگران قرار گرفته است را به همراه داشته باشد.  به عنوان مثال می توان خاطر نشان ساخت درآمد کشور اسپانیا از صنعت گردشگری تقریبا" 2 برابر درآمد حاصل از فروش نفت ایران می باشد.

در گذشته به علت فقر فرهنگی مردم عوام، بعضی کشورها توجه به منابع حاصل از صنعت توریسم را مد نظر قرار نمی داد و توریست ها را بیگانه تصور می نمودند و گاهی ناآگاهانه به اذیت و آزار آنان می پرداختند و یا به اموال و اثاثیه آنان دستبرد می زدند  و همین کار باعث شده بود که توریستها در بعضی کشورها احساس امنیت نکنند.

در سال 1937 مجمع ملل، توریست و جهانگردی خارجی را به صورت یک فرد دیدار کننده از کشوری به غیر از کشور ساکن در آن، برای دوره ای بیش از 24 ساعت تعریف نمود و در سال 1993 واژگان ذیل بوسیله کمیسیون آمار از سازمان ملل با همکاری و توصیه سازمان جهانی جهانگردی ارائه و مورد پذیرش همگان قرار گرفت واژگانی همانند جهانگرد، بازدید کننده، جهانگرد خارجی، جهانگرد داخلی، جهانگردی و ...

به لاف براوا پدر علم توریسم به سال 1841 در انگلستان سفرهای خارجی به هلند، آلمان، فرانسه را و در سال 1855 و اولین تورهای منظم را در سال 1863 به سوئد را سازماندهی نمود و در سال 1871 دفتری را در نیویورک افتتاح کرد و اداره کننده تورهای راهنما در سال های دهه 1880 و 1890 شد و چک های مسافرتی را در سال 1873 به بازار عرضه نمود تا گردشگران را از حمل و نقل پول بی نیاز سازد، و از این رهگذر کمک قابل توجهی به بسط و توسعه صنعت توریسم نمود.

مدیریت توریسم

توسعه، اجرا و مدیریت اثر بخش توریسم مستلزم عناصر خاصی است که باید آنها را مهیا یا به آن توجه نمود همانند ساختار سازمانی بخصوص دفاتر توریستی دولتی و خصوصی و غیره که شامل:

-  قوانین و مقررات مرتبط با توریسم نظیر استاندارها و مجوزهای لازم برای هتل ها و دفاتر سیر و سیاحت.

- برنامه های آموزشی و تبلیغاتی و موسسات آموزشی برای آماده کردن افراد به منظور اشتغال اثربخش در زمینه توریسم.

- وجود سرمایه مالی برای توسعه جاذبه ها، امکانات، خدمات و زیر ساخت های توریستی و سازگارهایی جهت جلب و جذب سرمایه گذاری بیشتر.

- راهبردهای بازاریابی و برنامه های ترویج به منظور آگاه ساختن توریست ها از کشور و منطقه و ترغیب ایشان برای آن که از امکانات و خدمات و اطلاع رسانی به توریست ها در مقصد استفاده کنند.

- تسهیل امر سفر ( شامل تهیه ویزا ) گمرک و دیگر خدمات و امکانات در مبادی ورودی و خروجی توریستی.

توسعه توریسم با کیفیت بالا در رقابت برای جذب توریست های تیزبین روشی کارآمد است این شیوه همچنین از نظر زیست محیطی و اجتماعی خود اتکاء است. دستیابی به سطح بالای کیفیت توریسم مشترکا بر عهده بخش دولتی و بخش خصوصی است و این مفهوم باید در فرآیند برنامه ریزی توسعه و مدیریت توریسم ایجاد گردد.

سیاست توسعه توریسم مجموعه ای از برنامه ها است که جنبه های مختلف توسعه توریسم را شامل می گردد و در این میان می توان به مزایای ذیل اشاره نمود:

الف – تدوین اهداف و سیاست های کلی توسعه توریسم و اهدافی که توریسم درصدد تحقق آن است و چگونگی دستیابی به آن اهداف.

ب – گسترش توریسم آنچنان که منابع طبیعی و فرهنگی کشور مورد استفاده و بهره برداری و حتی حفظ و نگهداری قرار گیرد.

پ – دخالت دادن صنعت توریسم در سیاست ها و الگوهای توسعه کشور یا منطقه و ایجاد ارتباط نزدیک بین توریسم و دیگر بخش های اقتصادی.

ت – تدارک مبنائی عقلانی برای تصمیم گیری درباره توسعه  از سوی بخش های دولتی و خصوصی.

ث – فراهم آوردن امکان توسعه هماهنگ تمامی عناصر و بخش های توریسم. این امر شامل برقراری ارتباط متقابل میان جاذبه های توریستی امکانات  و خدمات و بازارهای توریستی است.

ج – بهینه و متقارن سازی مزایای اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی توریسم که همراه با توزیع برابر منابع در جامعه می باشد و مشکلات اجتماعی توریسم را به حداقل برساند.

چ – تدارک یک ساختار فیزیکی که محل، انواع و دامنه توسعه جاذبه ها امکانات ، خدمات و زیرساخت های توریسم را هدایت کند.

ح – تدوین خطوط راهنما و استانداردهایی برای تهیه برنامه های تفصیلی در زمینه های خاص توسعه توریسم و تقویت این خطوط راهنما.

خ – بنا نهادن مبنایی برای اجرای موثر سیاست ها و برنامه های توسعه توریسم و مدیریت مستمر بخش توریسم.

د _ تداارک چاره جویی برای هماهنگی موثر تلاشها و سرمایه گذاری های بخش خصوصی و دولتی در زمینه توریسم.

به طور کلی می توان خاطر نشان کرد ساخت ترویج و گسترش فرهنگ توریسم در یک جامعه باعث بهبود و تقویت زمینه های فرهنگی آن جامعه و تلاش جهت ملت سازی و ایجاد هویت ملی ، بسط، ترویج و توسعه ی فرهنگی در تمام دنیا خواهد شد. لیکن لازم است اذعان نماییم در صورتی برنامه های ترویج و توسعه ترویسم دارای ارزش و منزلت خواهد بود که با ارزشها، اعتقادات و فرهنگ پیرفته شده در جامعه منافات نداشته باشد و بنیان اخلاق را در جامعه سست ننماید و حتی برای جهمعه بحران و تضادهای بیشماری همانند بحران هویت، بحران مشروعیت، بحران یکپارچگی و سایر بحرانها را نیز به همراه نداشته باشد و باعث گسترش و ترویج فرهنگ شایعه و شایعه پردازی و حتی پدیده زشت و منحوس ترور شخصیت یک جامعه یا مسئولان و زمامداران آن نشود.

برنامه های توریستی

از آنجایی که کارکردهای روابط عمومی اطلاع رسانی و ایجاد بستر و خواستگاههای مناسب اطلاعات در جامعه  و همچنین گسترش و ترویج این بسترها می باشد لازم است تا متولیان و مسئولان روابط عمومی در سازمانهایی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در پیوند و ارتباط با مسئله توریسم هستند. زمینه های دستیابی هرچه بیشتر جامعه و سایرین را با پدیده و صنعت توریسم و همچنین برنامه ریزی مناسب توریسم و بهره برداری از این صنعت پر در آمد را برای جامعه مهیا نماییم.

در تدوین سیاست و برنامه ریزی و برنامه سازی و گسترش صنعت توریسم ، شناخت انگیزه های عمده توریستها برای متولیان روابط عمومی حائز اهمیت فراوان می باشد. گونه های عمده توسعه گردشگری را که میتوان از آنها در طراحی برنامه های توریستی استفاده نمود و لازم است مورد مداقعه فراوان قرار گیرد به شرح ذیل می توان دسته بندی نمود:

الف) گردشگاه: یک گردشگاه توریستی مکانی است که نسبتاً خود اتکا باشد این مکان طیف گسترده ای از امکانات و خدمات توریستی را در بردارد که به منظور تفریح و استراحت طراحی شده اند.

برخی گردشگرها در مناطقه هستند که در فصول مختلف آب و هوای متناوب دارند. همانند سواحل دریایی دریاچه ها ، اقیانوسها و...... و گردشگاههای دنج که عموماً در انزوا هستند اما سطح بالایی از امکانات و خدمات را ارائه می دهند آنها پذیرای مهمانهایی هستند که مایلند از محیطی خلوت و بدور از غوغا و هیاهوی شهری برخوردار باشند دهکده های تعطیلاتی از این نوع هستند.

ب) گردشگاه های جامع: گونه هایی هستند که به عنوان یک نمونه مستقل به دقت برنامه ریزی شده و به منظور عملکرد کارآمد و فراهم نمودن محیطی دلپذیر برای توریستها آنچنان برنامه ریزی می شوند تا در عین حال به بروز مشکلات زیستی محیطی منجر نگردد.

پ) شهرهای گردشگری: به طور معمول ترکیبی از کاربردهای معمول زمین و فعالیتهای یک جامعه شهری را دارند لیکن از نظر اقتصادی تاکید آنها بر فعالیتهای تفریحی است . این شهرهای گردشگاهی هتل ها و دیگر انواع امکانات اقامتی و انواع متنوعی از امکانات و خدمات توریستی را در خود جای داده اند.

ت) توریسم شهری: توریسم در شهرهای کوچک و بزرگ امری شایع است اما این اماکن شهری اغلب طیف وسیعی از جاذبه های تاریخی و فرهنگی ، مراکز خرید ، رستورانها و جاذبه های زندگی شهری را در خود جای داده اند.بسیاری از جاذبه ها و امکانات رفاهی بستری به منظور ارائه خدمات ساکنین محلی ایجاد شده اند لیکن استفاده توریستها موجب تقویت آنها می شود و زیربنای اقتصادی و فرهنگی آنها را نیز تقویت می کند.

ج) توریسم ماجراجویانه: این نوع توریسم به فعالیتهای پرتکاپوی شخصی و فیزیکی و گاه مخاطره آمیز توجه و علاقمندی وافری دارد. این نوع فعالیت ها شامل سفر به قصد کنجکاوی و مخاطره جویی، طی طریق در مناطق دور افتاده پیاده روی، کوه پیمایی ..... در مناطق خطر آمیز توجه می نمایند.

چ) توریسم، گرایشان خاص: این نوع توریسم زمینه های خاصی از جمله رقص های محلی موسیقی، تئاتر، هنرهای دستی، باستان شناسی و غیره را شامل می گردد زمینه های طبیعی، گیاهان، حیوانات ، زمین شناسی و غیره در این حوزه قابل بررسی می باشد.

ح) توریسم دهکده ای: گروه کوچکی از توریست ها که در یک دهکده دور افتاده سنتی یا در نزدیکی آن اقامت کرده و در مورد زندگی و محیط محلی آن کسب آگاهی می نمایند در این حوزه قابل بررسی می باشند.

خ) توریسم روستایی مزرعه یا کشاورزی: توریست هایی که با خانواده های کشاورز زندگی کرده و در مورد فعالیت های کشاورزی  چیزهایی می آموزند یا در کشتزار اجاره ای زندگی کرده و در مورد حیات و فعالیت در این مناطق مطالبی را فرا گیرند.

د) توریسم پیاده رو و یا دوچرخ سوار: توریست هایی که پیاده یا به وسیله دوچرخه و موتور سیکلت یا ماشین طی طریق نموده و در مهمانخانه ها، هتل ها و خانه های شخصی اقامت گزیده اند و با افراد مختلفی دیدار کرده و در مورد فرهنگ و محیط زیست آنها مطالبی را می آموزند.

ذ ) اکوتوریسم ( توریسم طبیعی ): توریست هایی که پیاده یا با قایق در مناطق طبیعی طی طریق می نمایند و راهنمایان محلی در مورد گیاهان، جانوران و زیست بومی برای ایشان توضیح می دهند . اینگونه از توریسم  ها از آنجا که بر حفظ محیط زیست در مورد طبیعت تاکید بسیار دارند امروزه مورد توجه زیادی قرار گرفته اند.

ر) توریسم یاری رسان: گروه کوچکی از توریست ها که اغلب از اعضاء سازمان های اجتماعی در کشورهای خود هستند و از ناحیه ای دیدار کرده و در زمینه طرحهای توسعه خاصی همانند ساخت مسکن ارزان قیمت و تاسیسات آبرسانی به روستا به مردم محلی کمک می کنند.

ز ) توریسم حمل و نقل دریایی: گشت دریایی، قایقرانی در رودخانه ها و کانال ها، اسکله ها، موج شکن، بنادر تفریحی و غیره مورد توجه بعضی از توریست ها قرار می گیرد.

ژ) توریسم اقامتی: که عموماً برای تعطیلات یا طی نمودن دوران بازنشستگی و دیگر خدمات جمعی اقامت در محلی را انتخاب می نماید.

س)توریسم کاروانی: وارد و گاهی که غالباً در قالب یک اردوی تفریحی یا کاروانی را در نزدیک جاذبه ها و تفریح گاههای مهم ،پارکها، بزرگ راهها و غیره متمرکز می شوند.

ش) توریسم جوان: جوانان دانشجویان و یا دانش آموزانی را شامل می گردد که با اهداف آموزشی ورزشی و تفریحی علاقمند به بهره گیری از امکانات ارزان قیمت همچون پانسیون و خوابگاه ارزان قیمت هستند.

ص) توریسم قومی: که به منظور دیدار از سرزمین مادری خود و یا دیدار از بستگان اجدادی خود سفر می کنند.

ض) توریسم نوستالژیک: دیدار افراد از محلهایی که قبلاً در آنجا فعالیت داشته اند همانند دیدار آمریکایی ها و ژاپنی ها از اماکنی که جنگ جهانی دوم در آن جنگیده اند از این نوع توریسم است.

با توجه به تنوعی که در زمینه توریسم و اهداف آنها وجود دارد رسالت و ماموریت مدیران روابط عمومی سازمانهایی که متولی مستقیم یا غیر مستقیم صنعت توریسم هستند بسیار پیچیده متغیر و متنوع می گردد و لازم است تا متولیان با تاملی راهبردی به مقوله توریسم و گسترش دامنه آن در جامعه توجه و التفات نمایند .

وظایف و تکالیف روابط عمومی در بسط و توسعه صنعت توریسم:

با توجه به مطالب مطرح درخصوص صنعت و اهمیت اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی آن برای جامعه مسئولان و متولیان روابط عمومی سازمان های ذینفع و مرتبط لازم است و مطالب و مواردی چند را در سر لوحه وظایف و تکالیف خود قرار می دهند که می توان به شرح ذیل ارائه نمود.

1.  شناسایی جاذبه های توریستی کشور و بهره گیری از ابزارهای تبلیغاتی جهت معرفی به جهانگردان

2.  تقویت و بهینه سازی فرهنگ مردم در برابر گردشگران خارجی

3.  شناسایی و رفع موانع احتمالی جهت توسعه و بسط این صنعت در کشور

4.  برنامه ریزی و اداره مناسب صنعت توریسم در کشور

5.  برقراری ارتباط مستمر با سازمان های بین الملل فعال در زمینه توریسم

6.  بهره گیری از ابزارهای تبلیغات و روابط عمومی در جهت کالاها و خدمات موجود در کشور به گردشگران خارجی

7.  ترغیب و تشویق بخش خصوصی در جهت فعالیت در بسط این صنعت

8.  شناسایی تنظیم و تدوین برنامه های آموزشی و تعلیمات لازم به جامعه و موسسات آموزشی برای آماده کردن افراد به منظور اشتغال اثر بخش در صنعت توریسم

9.  بررسی قوانین و مقررات مرتبط به توریسم و استانداردهای علمی آن و وضعیت در کشور

10. شناسایی نیازها ، خواسته ها و انتظارات گردشگران در ایجاد تناسب لازم بین آن خواسته ها و امکانات ، خدمات موجود در کشور

11.  بررسی زمینه ای اخلاق و بهره گیری از سیستم پیشنهادات جهت بهبود فعالیت توریسم

12.  شناسایی زمینه های مشارکت و حضور فعال مردم در صنعت توریسم

13.  برگزاری جلسات گفت و شنود ازاد جهت روشن شدن زمینه های مرتبط با این حوزه کاری

14.  تهیه و تنطیم طرحهای مطالعاتی و تحقیقاتی در این زمینه

15.  گردآوری و طبقه بندی اطلاعات مربوط به گردشگران و بازدیدکنندگان از کشور

16.  بررسی روند ورود توریست به کشور و شناسایی موانع و مشکلات ورود توریست به کشور

17.  بررسی الگوها و روندهای جهانی و منطقه ای توریسم و مقایسه با شرایط فعلی کشور

18.  بررسی ویژگیهای مناطق توریستی موجود یا بالقوه کشور

19.  بررسی و طبقه بندی جاذبه های توریستی کشور و الویت بندی انها

20.  بررسی الگوهای فرهنگی،اجتماعی مرتبط با توریسم و شناسایی مغایرت آنها با کشور توریستها

21. مطالعه، تجزیه و تحلیل و تلفیق مستقیم عوامل فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی موجود در کشور و بهره گیری از ان در بسط صنعت توریسم

22.  شناسایی فرصتها و مشکلات و محدودیتهای عمده بر سرراه توسعه توریسم

23.  بررسی و تعیین دامنه توسعه توریسم

24.  بررسی زمینه های رفاه و تامین راحتی توریستها از نظر دسترسی نزدیک به امکانات و خدمات مورد نظر

25.  طراحی و اجرای آموزشهایی مرتبط با مدیریت هتلهای خارجی و بین المللی

26.  کمک و همکاری با متولیان حفظ و نگهداری ابنیه و مکان های تاریخی کشور

27.  کمک، مشاوره و همکاری با سازمانهای مرتبط با تدوین قوانین و مقررات خاص برای توسعه و مدیریت توریسم

28.  دعوت و پذیرایی از مجریان تورها و عکاسان و نویسندگان در زمینه مسائل توریسم

29.  شرکت در نمایشگاهای توریستی

30.  انجام سفرهای خاص ترویجی به کشورهای مبدا توریستها به منظور برقراری تماس با دفاتر توریستی و مجریان تورها

31.  تدارک خدمات اطلاع رسانی توریستی در مناطق مناسب

32.  پیش بینی نیازهای اقامتگاهی به اندازه مناسب برای توریستها در تمام مناطق 

33- برگزاری سمینارها و نمایشگاههای جهانگردی در کشور

34- بررسی و تحلیل نظر هتلداران و متولیان امور توریسم

زمینه های فوق بخشی از فعالیت های عمده ای است که واحدهای روابط عمومی ها می توانند در زمینه های صنعت توریسم مبذول نمایند . بدیهی است چون جهانگردی از لحاظ اقتصادی دارای اهمیت وافری می باشد و دولت ها نیز تمایل به بهره گیری و بهره برداری از آن را دارد می توانند با یک زمینه فکری در جامعه به تمامی ابعاد آن آشنا و واقف شده و تلاش هایی جهت آشنا شدن بهتر مردم و گسترش فعالیت های آن نیز برداشته شود.

همچنین لازم بذکر است بعضی از سازمان ها، شرکت ها و موسسات دارای میهمان های خارجی هستند که بعضا" پس از اتمام کار یا ماموریت ممکن است مدت کمی را به گردشگری در کشور میزبان اختصاص دهند که در این حالت وظایف و تکالیف مسئولان روابط عمومی این سازمان ها در این زمینه دوچندان می گردد و باید به این نقش و تامل راهبردی توجه و الطاف قابل توجهی را مبذول نمایند. امید است که همگان در انجام رسالت های محوله خود کامیاب و سربلند باشند.

پی نوشت ها :

1-     صدر، حسین، توریست و جهانگرد کیست؟ ( تهران، انتشارات تندیس – 1381، ص 14 )

2-     Leagve if Nation

3-     United Nation Statitical

4-     World tourism organication ( W.T.O)

5-     الیوت ، جیمز ، مدیریت توریسم ، ترجمه مهدی جمشیدیان و اکبر مهدی پور( اصفهان : انتشارات مانی ، سال 1379 ص 26)

6-      Thomas cool

7-     Leicester

8-     Loughborough

9-     Domestic tourism

10- In bound tourism

      11- Out bout tourism

 12- الیوت، جیمز، مدیریت توریسم، ترجمه مهدی جمشیدیان و اکبر مهدی پور( اصفهان: انتشارات مانی ، سال 1379 ص 27)

13- رنجبریان، بهرام، زاهدی ، محمد- برنامه ریزی توریسم در سطح ملی و منطقه ای، ( اصفهان انتشارات جهاد دانشگاهی ، 1379 ، ص 20-19 )

14- جهت مطالعه بیشتر به مقاله نقش توریسم در توسعه نوشته دکتر سید محسن خلیفه سلطانی ، مجموعه مقالات اولین همایش علمی منطقه ای توریسم ، موانع و پیامدها منتشرشده در دانشگاه فلاورجان و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان مراجعه گردد.

15- رنجبریان و همکار ، برنامه ریزی توریسم در سطح ملی و منطقه ای، ( اصفهان انتشارات جهاد دانشگاهی ، 1379 ، ص 16 )

16- جهت مطالعه بیشتر به مقاله نقش روابط عمومی در ملت سازی نوشته سید رسول  آقا داوود ، فصلنامه هنر هشتم ، شماره 12 سال 1382 مراجعه شود .

17- جهت مطالعه بیشتر به مقاله تعملاتی راهبردی بر موضوعات اخلاقی در روابط عمومی نوشته سید رسول آقا داوود فصلنامه تحقیقات روابط عمومی شماره 3 سال 1380 مراجعه شود .

18- جهت مطالعه بیشتر به مقاله روابط عمومی و بحخران های سیاسی در جامعه ، نوشته سید رسول آقا داوود فصلنامه کارگزار روابط عمومی شماره اول ، سال 1381 مراجعه شود .

19- جهت مطالعه بیشتر به مقاله رسالت روابط عمومی در برابر شایعات ، نوشته سید رسول آقا داوود فصلنامه کارگزار روابط عمومی شماره 5 ، سال 1381 مراجعه شود .

20- رنجبران ، برنامه ریزی توریسم در سطح ملی و منطقه ای ، ص 50-40

21- Retreut Type resorts

22- Holiday Villages

23- Integrated resorts

24- Town resorts

25- Nostalgic tourism
 

منبع مرجع:  شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)