شارا، میثم مرادی نیا- مدیر امور حوزه مدیریت و روابط عمومی بانک شهر- امروزه مقولات و مفاهیم فراوان و متنوعی در حوزه رسانه و در ارتباط با دانش مخاطب شناسی و چگونگی برخورد رسانه با مخاطب و همچنین تاثیرگذاری رسانه های مختلف بر مخاطبان انبوه مطرح می شود. یکی از این مفاهیم که اهمیت فراوانی یافته و در محافل علمی مورد تاکید اندیشمندان قرار گرفته است، مقوله « سواد رسانه ای » است که شاید حامل دیدگاه متفاوتی نسبت به مخاطب و چگونگی نگاه به او به عنوان کاربری فعال و انتخابگر است. «سواد رسانه ای» همانند بسیاری از مقولات جدید ارتباطی از تعریف جامع و مانعی برخوردار نیست که مورد توافق اکثریت متخصصان و صاحب نظران حوزه حوزه ارتباطات و رسانه باشد.

در چهار تعریف قابل اعتنا از سواد رسانه ای آمده است:
1- « سواد رسانه ای توانایی بررسی و تحلیل پیام های رسانه ای است که هر روزه برای اطلاع رسانی و سرگرم کردن ما به ما عرضه می شود.»
2- « سواد رسانه ای یعنی اینکه چگونه تفکر انتقادی نسبت به تلویزیون و سایر رسانه های ارتباط جمعی را در خود بپرورانیم .»
3- « سواد رسانه ای به معنای توانایی انتخاب، درک، پرسش، ارزیابی، تولید و پاسخ اندیشمندانه به رسانه هایی است که استفاده می کنیم؛ همچنین تماشای اندیشه های وارونه و واکنش پاسخگو است.»
4- « سواد رسانه ای به معنای ایجاد تفکر انتقادی در مخاطب و ایجاد پرسش هایی در وی است که در پس پرده تولیدات رسانه ای چه نهفته است؟ انگیزه تولیدکنندگان چیست؟ منابع مالی رسانه ها از کجا تامین می شود؟ و ارزش ها و مالکیت رسانه ها چگونه است؟»
 

در مبحث «سواد رسانه ای» مطرح می شود که در جهان کنونی، رسانه های ارتباطی حجم زیادی از اطلاعات را در فضا منتشر و مخاطبان را با انبوهی از پیام ها مواجه می سازند که این امر به مرور و با گذشت زمان موجبات دلزدگی و خستگی مخاطبان را فراهم نموده و در تشخیص پیام های درست از غلط و پیام های مورد نیاز از پیام های نامربوط و نامرتبط با نیاز مخاطب، با مشکل مواجه ساخته است. «نظریه سواد رسانه ای» در مکاتب فکری جزو نظریه های انتقادی در حوزه ارتباطات و رسانه محسوب می شود و در پی آشکار نمودن تاثیرگذاری رسانه ها و چگونگی مقابله مخاطبان با این تاثیرات است. سواد رسانه ای به عنوان نظریه ای مخاطب محور شناخته می شود که این بار از دیدگاه مخاطببان رسانه ها به رسانه می نگرد و در تلاش است تا به آگاهی مخاطبان در ارتباط با رسانه ها و درک صحیح از پیام بیفزاید.
هدف سواد رسانه‌ای هوشیار کردن، اختیاربخشی و آزادسازی مخاطب است. یکی از پیامدهای تحلیل و درک صحیح پیام‌های رسانه‌ای، بالا رفتن سطح آگاهی است که می‌تواند منجر به ایجاد ارتباطات اجتماعی سالم‌تر با رسانه‌ها و تقویت ساختارهای دموکراتیک جامعه گردد و شهروندان می‌توانند از این طریق به مشروع‌سازی گزینه‌های سالم‌تر در رسانه کمک نمایند؛ چرا که یک شهروند فعال و باسواد می‌تواند در ایجاد تغییر اجتماعی مثبت فعالیت کند و عکس‌العمل خود را در برابر رسانه‌ها اعلام نماید و تنها بیننده صرف نباشد. تعمیم اهداف سواد رسانه‌ای در گرو داشتن نگاهی دقیق، عمیق و تفکری منتقدانه در جهت انتخاب صحیح گزینه‌های رسانه‌ای است.
 

سواد رسانه‌ای، مستلزم آن است که وسایل بصری و سمعی را بهتر درک کنیم و معنی پدیده‌های بصری را با در نظر گرفتن اشتراک نظر جمعی و عمومی بیاموزیم. برای رسیدن به چنین هدفی نباید به توانایی نیروی طبیعی بینایی و شنوایی در خود اکتفا کنیم، و باید از نیروی شهود پرورش یافته در خود که فقط به‌صورت تقریبی می‌توان درباره مسائل بصری تصمیم‌گیری کند فراتر رفته و نیز صرفاً متکی به ذوق و سلیقه شخصی خود نباشیم. باید ارکان مختلف آموزشی بصری را بشناسیم، و با عناصر اولیه بصری و ساخت و قواعد حاکم بر آنها، و با مکانیسم‌های حسی، فنون یا تکنیک‌ها، سبک‌ها و سیستم‌های ارتباط بصری آشنا شویم.
سواد رسانه‌ای اختصاص به یک قشر خاص ندارد و می‌تواند همه افراد جامعه و در تمامی سطوح را در بر گیرد، به‌طوری‌که امروزه در کشورهایی مثل کانادا و ژاپن ـ که سردمدار سواد رسانه‌ای هستند ـ موضوع سواد رسانه‌ای را جزو عناوین درسی مدارس خود قرار داده‌اند، در حالی که متأسفانه در کشور ما حتی اغلب دانشجویان رشتة ارتباطات با این مقوله آشنایی چندانی ندارند. سواد رسانه‌ای مهارت‌های لازم را برای برقراری ارتباطی متفکرانه و آگاهانه با رسانه‌ها می‌آموزد و در عین حال نگاهی دقیق، دیدگاهی نقاد و تحلیلی به پیام‌های رسانه‌ای مکتوب، دیداری و شنیداری فراهم می‌آورد.
حال مخاطبان برای اینکه پایه ای محکم برای سواد رسانه ای پی ریزی کنند، به 5 حوزه اطلاعاتی نیازمندند: محتوای رسانه، صنایع رسانه ای، تاثیرات رسانه ای، شناخت جهان واقعی و خویشتن. بر این اساس مخاطبان هرچه بیشتر درباره چارچوب محتوای رسانه ها، نمونه های قابل تعمیم بازیگران، رویدادها و ارزش ها بدانند، جایگاه محتوای سرگرم کننده رسانه ها را بهتر خواهند شناخت و بهتر خود را از محتوای نادرست رسانه ها در امان نگه می دارند.

همچنین مخاطبان نیاز دارند تا صنایع رسانه ای را خوب بشناسند.
در حقیقت سواد رسانه و درک از مفهوم آن، مخاطب را در پاسخگویی به پنج سوال ذیل یاری می رساند.
1. تولید کنندگاه محتوای رسانه ها چه کسانی هستند؟(مالکیت رسانه ها)
2. تولید کنندگاه محتوای رسانه ها از چه تکنیک ها و روش هایی برای جذب مخاطبان استفاده می کنند؟
3. نوع تاثیرات و درک مخاطبان مختلف از پیام های ارسالی از سوی رسانه ها به چه اندازه و چگونه است؟
4. ارزش های متبلور شده در پیام های رسانه ها چه مفاهیمی را برای مخاطبان در بر دارد؟( مفهوم سازی)
5. هدف غایی از ارسال یک پیام چیست؟( هدف تولید کنندگان و چگونگی عکس العمل در مقابل آن)

در همین رابطه و به منظور درک هرچه بهتر و ملموس تر از انوع تاثیرات رسانه ها در جهان امروز، چگونگی درک محتوای پیام های رسانه ای، مالکیت رسانه و اهداف پنهان پیام های رسانه ای، می توان به فیلم «زندگی ترومن» به کارگردانی پیترویر و بازی جیم کری اشاره کرد. در این فیلم ترومن( جیم کری) ستاره واقعی یک شوی تلویزیونی 24 ساعته است که‏ زندگی‏اش هر روز از استودیویی بزرگ و غول‏ پیکر-آن‏ چنان بزرگ که از آسمان هم دیده می‏ شود-برای میلیاردها آدم مشتاق‏ در سراسر دنیا پخش می‏ شود.درحالی‏ که او ساده‏ لوحانه از این فریب بزرگ بی‏ خبر است،صدها نفر دیگر از اهالی شهرک‏ «سی‏هیون» از جمله مادر و نامزدش، همگی بازیگرانی هستند که توسط کریستف(ادهریس)رئیس آن ایستگاه تلویزیونی که‏ عملا اعمال و رفتار همهء آنها را تحت کنترل خود دارد،به بازی گرفته شده ‏اند.اما یک‏روز درحالی ‏که پنج هزار دوربین‏ تلویزیونی که در سوپرمارکت ‏ها،پشت داشبرد اتومبیل‏ ها و در سوراخ سنبه‏ای که تصورش را بشود کرد،پنهان‏ شده ‏اند؛ او را روزانه همه ‏جا تعقیب می‏ کنند.ترومن متوجه سیاه ‏بازی می‏ شود و مسائلی را به او گوشزد می‏ کنند که توطئه ‏ای‏ در کار است. بنابراین حس می‏ کند که احتیاج دارد خود را مدتی از شر این شهرک عجیب و غریب خلاص کند ولی «کریستف»‏، مصمم است که پخش این شوی موفق و پرطرفدار برای همیشه ادامه پیدا کند...
«پیتر ویر» در نمایش ترومن به تأثیر رسانه‏ ها در زندگی انسان‏ امروز می‏ پردازد. موضوعی که حد اقل در این دو دهه اخیر دست ‏مایه بسیاری از فیلمسازان دگراندیش قرار گرفته است.
 

اما نگاه «پیترویر» در نمایش ترومن به حضور رسانه ‏ها در ریزترین ابعاد زندگی انسان امروز به نوعی شگفت‏ انگیز و خارق العاده گسترش می‏ یابد.به این معنی که این حضور از یک‏ نقش حاشیه ‏ای و یا ارتباطی صرف فراتر رفته و بر همه زندگی‏ حاکم می‏ شود؛به طوری که انسان‏ ها و زندگی‏ شان جزیی از برنامه رسانه‏ ها می‏ شوند و همه اعمال و رفتار روزمره فقط در حد یک بازی و نمایش برای تماشای دیگران می‏ ماند.
در توصیف نظریه سواد رسانه ای که حقیقتا از آن می توان به عنوان سرآمد طیف نوین از نظریات حامی مخاطب نام برد و دیدگاهی مخاطب محور را برای آن متصور شد؛ عنوان می گردد که « سواد رسانه ای درکی متکی بر مهارت های ایجاد شده در مخاطبان رسانه ها است که می توان بر اساس آن انواع رسانه ها و اهداف و کارکردهای آنها را از یکدیگر تمیز داد. در حقیقت سواد رسانه ای قدرت شناسایی نحوه کارکرد رسانه ها و معنی سازی در آنها و دسترسی، تجزیه و تحلیل و تولید ارتباط در شکل های گوناگون رسانه ای و شیوه مصرف انتقادی نسب به محتوای رسانه ها و اهداف نهفته در پیام های ایجاد شده از سوی آنها است.
حال می توان به نقش کارگزاران مسلمان روابط عمومی در ترویج فرهنگ و دانش «رسانه شناسی» و « سواد رسانه های» در میان مخاطبان اشاره کرد؛ زیرا یکی از وظایف و تکالیف اصلی روابط عمومی ( به خصوص در شکل اسلامی آن) آگاهی بخشی به مخاطبان و ایجاد درکی روشن از واقعیت ها در آنان است که این امر می تواند در سواد رسانه ای و در ابعاد مختلف آن تبلور یابد.
حضرت علی ( ع ) می فرمایند: « اندیشیدن مانند دیدن با چشم نیست زیرا بسا که دیدگان خطا کند و صاحبش را با واقعیت آشنا نسازد؛ اما عقل به کسی که از آن راهنمایی خواهد، خیانت نمی کند.»
بر این اساس کارگزار مسلمان روابط عمومی که چارچوب ها و ارکان فعالیتش بر اصول اسلامی قرار گرفته و در کلیه فعالیت هایش ارزش های دینی را منشا حرکت قرار می دهد؛ می بایست از فرامینی همچون گفتار حضرت علی ( ع ) بهره گرفته و تلاش نماید تا مخاطبان امروزی را به تفکر و تعقل واداشته و آنان را نسبت به واقعیات و پیام های منتشر شده از رسانه ها آگاه نماید؛ تا آنان بتوانند در برابر هجوم همه جانبه رسانه ها و تراکم پیام های ارتباطی دست به گزینش زده و پیام های درست و مورد نیاز را از پیام های ناکارامد و نادرست تشخیص دهند.