مقدمه
بانک اسلامی یکی از ابداعات ارزشمند دانشمندان مسلمان در حوزۀ نهادهای اقتصادی و تأمین مالی است که بنابر منع معاملات ربوی در تعالیم اسلامی، صحت عملیات آن بر تحریم ربا و شبهات ربوی مشروط شده است. اسلام، بهره را غیرمجاز شناخته است، چون به‌طور ذاتی نظام مبتنی بر مبادلۀ بهره، با بی‌عدالتی فراوانی همراه است، بدین معنی که دارنده وجوه سرمایه‌ای‌ از بازدهی ثابت حاصله اطمینان دارد، در حالی که همه ریسک آن را استفاده‌کننده وجوه متحمل می‌شود. امروزه بانکداری اسلامی در بیش از یکصد شیوۀ اجرای گوناگون در جهان پیاده سازی شده که قانون عملیات بانکی بدون ربا در ایران، از جملۀ این طرح¬ها است. طرح بانکداری اسلامی همچون سایر ابداعات بشری دارای نقاط قوتی است که باید به منظور بهره¬مندی کامل از مزایای آن، در اجرا ارج نهاده شده و بر آن تأکید شود و بی¬شک دچار کاستی هایی است که باید با پژوهش و خلق ایده مرتفع شود. در یادداشت حاضر از چشم¬اندازی کلان نگر، به بیان نقاط قوت و مزیت¬های این سیستم در مقابله با تهدیدهای اختصاصی نظام بانکداری ربوی و نیز تبیین تنگناهای آن در برابر چالش¬های مبتلا به صنعت بانکداری می¬پردازیم.

مولفه¬های تثبیت¬گر در سیستم بانکداری اسلامی
اگر نظام بانکی را در قالب یک سیستم در نظر بگیریم، بانک، سپرده¬گذار، متقاضی تسهیلات و پول را می¬توان به عنوان ارکان اساسی این سیستم تلقی کرد. تا زمانی که بانک بتواند پول را میان سپرده¬گذار و متقاضی تسهیلات به گردش درآورد، می¬توان ادعا کرد که سیستم بانکی وظیفه اصلی خود را انجام داده است. از طرفی هر عاملی که سبب بروز اختلال در عملیات فوق شود، با توجه به حساسیت کارکرد اقتصادی نهاد بانک، بحران زا تلقی شده و هر عاملی که موجب گردش روان¬تر این جریان باشد، تثبیت کننده به شمار می¬آید. در این بخش مواردی به عنوان مولفه¬های موثر در ثبات و سلامت سیستم بانکداری اسلامی تشریح شده اند.
الف- اشتراک منافع سپرده¬گذار، سرمایه¬گذار و بانک: با توجه به شریک بودن سپرده¬گذار در سود یا زیان طرح سرمایه¬گذاری، ایشان دیگر با دریافت اخبار و شایعات، به منظور بیرون‌کشیدن وجوه خود به بانک هجوم نمی‌آورند. در مقابل از آنجایی که تداوم فعالیت بانک، طبق عقد وکالتی که با سپرده‌گذار دارد، منوط به سود آور بودن طرح¬های سرمایه¬گذاری است، بانک تلاش می¬کند تا با معرفی طرح¬ها و سرمایه-گذاران مناسب به سپرده¬گذاران و اعمال نظارت بر صحت و سلامت عملیات، سودآور شدن پروژه¬ها را محقق کند.
ب- تطبیق زمانی دریافتی¬ها و پرداختی¬ها: با توجه به اینکه در مشارکت، تعهد پرداخت سرمایه¬گذار، از پیش تعیین شده نبوده و به درآمد واقعی آن بستگی دارد و نیز میان انجام تعهدات و تحقق درآمد همزمانی وجود دارد، سرمایه¬گذاران عملاً با مشکل نقدینگی در پرداخت دیون خود مواجه نخواهند شد و در عین حال برای دستیابی به اهداف مالی خود عملاً باید نخست منافع سپرده¬گذار را تامین کند.
ج- رابطه مستقیم مکانیزم تعیین نرخ بازدهی سیستم بانکی با بخش واقعی اقتصاد: نظر به اینکه بازدهیِ دریافتیِ سپرده¬گذاران در بانک اسلامی بر اساس متوسط سود واقعی فعالیت¬های اقتصادی تعیین می¬شود؛ نرخ سود بانکی، متعادل کنندۀ مقادیر عرضۀ وجوه مازاد و تقاضای تامین مالی خواهد بود و تخصیص منابع بصورت کارا انجام خواهد شد.
د- حذف نرخ بهره و کاهش حجم سفته¬بازی: زمانی که تامین مالی از راه استقراض و مبادلۀ بهره انجام شود، به تبع آن، بازار دین گسترده‌ای پدید آمده و در آن اسناد بدهی با انگیزۀ سفته¬بازی مبادله می‌شوند. با توجه به اینکه بهره؛ رابطۀ قاعده¬مندی با بخش حقیقی اقتصاد ندارد؛ نوسانات نرخ بهره و به دنبال آن، تقاضای سفته بازی، خود یکی از عوامل ایجاد بی¬ثباتی در اقتصاد است که در بحران بزرگ مالی اخیر در غرب نیز موثر بوده است.

تنگناها و چالش¬ها:
اجرای طرح¬¬های بانکداری اسلامی اگر چه به¬واسطۀ حذف بهره مشکل بسیار بزرگی را از معاملات تأمین مالی و عملیات بانکی مسلمانان حل کرده است، اما به دلیل روش های اجرایی خاص خود، مشکلات بالقوه¬ای را به همراه دارد که به اختصار در این بخش مورد اشاره قرار می¬گیرد. شایان ذکر است برخی از این مشکلات برای کشورهایی مثل ایران به‌ علت اسلامی ‌بودن دولت و برقراری مقررات قضایی اسلامی در جامعه به میزان قابل توجهی تقلیل یافته است.
الف- ریسک سپرده¬گذاری در بانک اسلامی: عموماً سپرده¬گذاران بانکی، افراد ریسک گریزی هستند که می¬خواهند از امنیت کامل سرمایه¬گذاری خود مطمئن باشند. در این میان، هرچند بیمه‌کردن سپرده‌ها، مشکل‌ وحشت سپرده¬گذاران را کاهش خواهد داد، اما به دلیل افزایش هزینه¬های عملیاتی باعث عدم کارایی سیستم بانکی می‌شود. از سوی دیگر، فقدان پوشش بیمه¬ای نیز ممکن است سبب ترغیب منابع به خروج از بانک ها و انتقال آن به بازار بورس شود.
ب- هزینه بالای اطلاعات: محققان مسلمان روی این موضوع توافق دارند که هزینه‌هایی مثل محکم‌کردن عقد‌ها و قراردادها در بانک‌های اسلامی بیشتر و کنترل آن سخت‌تر از بانک‌های با نظام بهره‌ای است. همچنین در صورت وجود مشکل نقصان اطلاعات و عدم شفافیت اطلاعات در نظام اقتصادی، فشار بیشتر این مشکلات، هزینه اطلاعات را افزایش می‌دهد؛ که این هزینه بالا می‌تواند سبب شکست در کارایی نظام تأمین مالیِ مبتنی بر مشارکت شود.
ج-کنترل هزینه وجوه: در بانک‌های ربوی، سود را با توجه به هزینه وجوه حداکثر می‌کنند و با درجه‌ای از اطمینان، مقدار سودی که در کوتاه‌مدت به‌دست می‌آید را پیش‌بینی می‌کنند؛ همچنین با محدودیت‌هایی سطحی، سود بلند‌مدت را برآورد می‌کنند. اما در نظام بانکداری اسلامی هزینه وجوه را از پیش معلوم نبوده و در پایان به سپرده‌گذاران سهمی از سود که نامشخص است، پرداخت می‌شود. در این وضعیت اگر نرخ سود مورد انتظار سپرده‌گذاران محقق نشود، بانک‌های اسلامی با عدم اطمینان بیشتری به ‌علت کاهش وجوه سپرده‌گذاران، روبه‌رو می‌شوند. بنابراین بانک‌های اسلامی کنترل دقیقی روی وجوه هزینه‌ای‌ سود پرداختی خود ندارند.
د: مشکل تأخیر در بازپرداخت بدهی‌ها: سود بانک ها در صورتی محقق می‌شود که مشتری ملتزم باشد بدهی خود را در زمان تعیین‌شده و بدون تأخیر بازپرداخت کند. چرا که اگر مشتری در بازپرداخت تأخیر نماید، سود مورد انتظار بانک محقق نمی¬شود، گرچه بدهی خود را به‌طور کامل بپردازد. در این میان، در حالی که بانک‌های سنتی از روش قرض برای تأمین سرمایه استفاده کرده و در صورت بروز تأخیر در بازپرداخت مشتری، بهره وام را افزایش می¬دهند، بیشتر بانک‌های اسلامی برای تامین مالی مشتریان از معاملات مد�'ت‌دار بهره گرفته و با اخذ وثایق و ضمانت¬هایی، مشتری را متعهد به انجام به موقع تعهدات کنند. لکن این ضمانت‌ها را در صورت تأخیر، جز به حکم قضایی نمی‌توان به اجرا گذاشت و آن نیز متضمن صرف فرصت طولانی بوده و در موارد بسیاری بانک‌ها مناسب نمی‌بینند که به مجرد تأخیر در بازپرداخت، به سرعت به دادگاه رجوع کنند. از سوی دیگر، بعضاً دادگاه، جرایم تأخیر تعیین شده درخصوص مشتریان را مورد پذیرش قرار نداده و بدین ترتیب، در عمل تأخیر در بازپرداخت بدهی¬ها یکی از موارد تهدید کنندۀ بانک¬ها تلقی می¬شود.
هـ: مشکل خطر اخلاقی: خطر اخلاقی، از جمله مهم‌ترین مشکلاتی است که روش‌های تأمین مالی در بانک‌های اسلامی به آن مبتلا هستند. این مشکل به طبیعت کار مؤسسات بانکی کنونی باز نمی‌گردد؛ بلکه به روش‌های واسطه‌گری مالی برمی‌گردد که توسط روش-های جایگزین اسلامی پیشنهاد می¬شود. با مقایسه روش‌های تأمین مالی اسلامی (غیربدهی‌ها) و روش‌های تأمین مالی متکی بر وام با بهره در این زمینه، می‌بینیم که روش نخست، درجه ریسکی بالاتر از روش دوم دارد؛ زیرا در روش وام با بهره برای اتخاذ قرار صحیح از سوی وام‌دهنده، کافی است که بر اطلاعاتی تکیه کند که دست‌یافتن به آن‌ها به‌طور معمول ساده است و آن اطلاع کل�'ی از توانایی مالی مشتری و کفایت تضمین‌هایی است که می‌دهد؛ اما اطلاعات مربوط به صداقت مشتری و امانتداری او و انگیزه‌های واقعی او، تأثیر بسیاری بر تحقق نتیجه نهایی که بازپرداخت وام همراه با بهره آن است، ندارد. بی‌تردید این موضوع، نقطه جداییِ اساسی نه‌تنها بین بانک اسلامی و بانک ربوی، بلکه بین نظام ‌اسلامی و نظام سرمایه‌داری می¬باشد؛ زیرا بنای ستون‌های اقتصاد اسلامی بر اخلاق و ارزش‌ها قرار گرفته است.

جمع¬بندی:
بانکداری اسلامی به¬واسطۀ حذف بهره و ارتباط با بخش واقعی اقتصاد؛ ضمن پیراستن عملیات تأمین مالی از آلودگی معاملات ربوی، موجب حفاظت اقتصاد از تهدید ناشی از رفتارهای سوداگرانه (مشابه بحران اخیر مالی جهانی) می¬شود. از سوی دیگر، عدم شفافیت و بروز عدم تقارن اطلاعات سبب ایجاد مشکلات و تنگناهایی در اجرای صحیح بانکداری اسلامی شده که مستلزم بازنگری و اعمال اصلاحات لازم است.

منابع:
1- ابوالحسنی، اصغر، حسنی مقدم، رفیع، "بررسی انواع ریسک و روش‌های مدیریت آن در نظام بانکداری بدون ربای ایران "، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 30، تابستان 87.
2- اکبریان، رضا، رفیعی، حمید، "بانکداری اسلامی؛ چالش‌های نظری ـ عملی و راهکارها"، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 26، تابستان 87.
3- القری ‌بن عید، محمدعلی، "مشکلات بانک‌های اسلامی و راه‌حل�' آن‌ها"، ترجمۀ غلام‌رضا مصباحی‌مقدم، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 20، تابستان 84.
4- عیوضلو، حسین، میسمی، حسین، " بررسی نظری ثبات و کارایی بانکداری اسلامی در مقایسه با بانکداری متعارف"، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره 31، تابستان 87.