شارا- هر موج جدید در توسعه تکونولوژی­های ارتباطی سبب می­شود که امید به دموکراتیک­تر شدن ارتباطات اجتماعی تقویت شود. «سوداگران ارتباطات» از چنین موقعیت­هایی بهره می­برند تا به تبلیغ کالاهای فنی خود بپردازند. به ادعای آنان ابزارهای شان موجب تحولات عمیق اجتماعی خواهد شد. چنین است که واژه «تأثیر متقابل کاربر» به هر مناسبتی در سخنرانی­هایی که تاجران و سیاستمداران درباره «بزرگراه­های الکترونیکی اطلاعات» آینده ایراد می­کنند به کار می­رود. این استعاره­ها اسطوره فنی- فرهنگی جدیدی را انتشار می­دهند: اسطوره «جامعه ارتباطات» در مقیاس جهانی.

اصطلاح تأثیر متقابل کاربر- بی­آنکه هیچگاه دقیقاً تعریف شده باشد- با چنان سهولتی به انواع وسایل ارتباط جمعی اطلاق می­شود که این تصور را بر می­انگیزد که این اصطلاح نه برای توصیف این تکنولوژی­ها بلکه برای افزایش جذابیت تجاری آن­ها به کار می­رود. بنابراین بین میزان «تأثیر متقابل» یک ابزار فنی ارتباطی و میزان دموکراتیک شدن وسایل ارتباط جمعی لزوماً رابطه­ای وجود ندارد. هنگامی، یک سیستم «همگانی، دوسویه و همراه با تأثیر متقابل» توصیف شود باید از خود پرسید این صفات چگونه جامعه عمل خواهد پوشید: چه کسی از این دستگاه استفاده خواهد کرد؟ با چه کسی ارتباط خواهد گرفت؟ و ارتباط در چه زمینه­ای خواهد بود؟

وانگهی همگانی بودن یک سیستم لزوماً به معنای تأثیر متقابل کاربر نیست. ممکن است این همگانی بودن متصدیان یک مؤسسه را قادر سازد اطلاعات و کالاهای مورد درخواست هر یک از مشترکین را به آن­ها برسانند، اما بدان معنا نیست که مؤسسان سیستم آن را به وسایل فنی لازم برای ارتباط کاربران با یکدیگر (ارتباط افقی) مجهز کرده­اند. تأثیر متقابل در توزیع کابلی تاکنون به شیوه جدیدی از گزینش کالاها و خدمات محدود بوده است و مبادله عمودی داده­های دریافتی و ارسالی همچنان نامتعادل باقی مانده است.

برای استفاده دموکراتیک از یک سیستم ارتباطی به غیر از تأثیر متقابل شرایط دیگری نیز باید تأمین شود: تعادل کامل و فوری در کلیه مبادلات، تعدد دیدگاه­ها، ایجاد روابط مستقیم بین کلیه طرف­های ارسال­کننده و دریافت­کننده، تمرکززدایی مدارهای اطلاعاتی، احترام به آزادی بیان و زندگی خصوصی.

چالشی برای جامعه مدنی

پیشرفت­های تازه فنی را باید با توجه به نیازها، منافع و ارزش­های کاربران مورد ارزیابی انتقادی قرار داد.

پیش زمینه فنی یک ابزار ارتباطی چندان مهم نیست. آنچه واقعاً حایز اهمیت است امکان دسترسی به این ابزار است. این ویژگی اخیر است که موجب تبادل مبادلات می­گردد و هر کاربر را قادر می­سازد در صورت تمایل به تغذیه اطلاعات شبکه بپردازد.

اگر سیستم ارتباطی به دلیل در دسترس نبودن یا نقش نامناسب اجتماعی جنبه انحصاری پیدا کند نمی­توان آن را سیستمی واقعاً دموکراتیک به شمار آورد. اگر ساختار آن بسته و عمودی باشد احتمالاً کارکرد آن فقط به نفع چند تن متصدی مجاز منحصر خواهد شد.

ممکن است «بزرگراه­های اطلاعاتی» که امروزه در حال شکل گرفتن هستند تنها به ارائه شیوه­هایی جدید در تحویل و توزیع کالاها منجر شوند: خرده فروشی از روی کاتولوپ پخش برنامه­های درخواستی ویدئویی، سرگرمی­های الکترونیکی، خدمات بانکی، بازی­های ویدئویی، بخت­آزمایی و غیره. شبکه­های جدید (مانند خرید از طریق کابل­های تلویزیونی teleshopping) به مراکز توزیع الکترونیکی در خانه­ها بدل خواهد شد که تحت نفوذ کامل برخی بخش­های خصوصی قرار خواهند داشت. در چنان شرایطی تأثیر متقابل کاربر به شیوه­هایی پیشرفته برای «گزینش» محدود خواهد شد که امکان گزینش از بین گزینه­های متعدد و از پیش تعیین شده تجاری را فراهم می­کند.

اما این امکان نیز وجود دارد که بزرگراه­های اطلاعاتی شبکه­های واقعی ارتباطی را به نحوی که قبلاً در شبکه اینترنت عملی شده است در اختیار ما بگذارد. در این صورت تأثیر متقابل کاربر با ایجاد تناوب در نقش­های ارسال­کنندگان و دریافت­کنندگان موجب خواهد شد که دیدگاه­های مختلف از آزادی بیان برخوردار شوند. این تعریف سیاسی- اجتماعی از تأثیر متقابل کاربر بر نظریه­ای مشارکتی و مساوات طلبانه درباره ارتباطات بنا شده است که به کلیه افراد و گروه­های اجتماعی طرد شده از الگوهای حاکم رسانه­ای امکان خواهد داد مطابق با نیازهای واقعی ارتباطی خود به تدوین و انتشار پیام­ها بپردازند.

اینترنت محصول پیوندهای متعدد است. این شبکه که ابتدا برای مقاصد نظامی و سپس برای استفاده برخی نهادها به کار می­رفت سرانجام پس از طی یک روند اجتماعی شدن به شکل امروزی در آمد. اما متأسفانه اینترنت اینک تاجران را به سوی خود جلب کرده است، فروشگاه­های بزرگ مجازی (Virtual) در آن پدیدار شده­اند. این وضعیت جریان «آزاد شدن» رادیو و تلویزیون در اروپا را مخصوصاً در فرانسه و ایتالیا در اواخر دهه 1970 به خاطر می­آورد که سرانجام به ایجاد شرکت­های خصوصی رادیو تلویزیونی منتهی شد. در آن زمان حرکت اعتراضی جنبش­های اجتماعی که برای قطع وابستگی رسانه­ها به دولت و بازار آغاز شده بود، به دلیل خصوصی­سازی ارتباطات، به نحوی تناقض­آمیز تجاری شدن رسانه­ها را در پی داشت.

دو برداشت متضاد

بنابراین­­­ بین دو برداشت متضاد از تأثیر متقابل - «گزینشگری» و «تبادل»- کشاکشی به وجود آمده است که بازتاب دو دیدگاه متفاوت از دموکراتیک کردن رسانه­هاست. در یک سو مشترکین شیفته جهانی تجاری قرار دارند. نقش تأثیر متقابل در این دیدگاه صرفاً یک نقش ابزاری است و اساس آن بر مصرف استوار شده است. در سوی دیگر نظریه بازپس­گیری رسانه­ها قرار دارد که بر تعدد و تعادل در مبادلات، مشارکت و حق تصمیم­گیری گسترده دریافت­کنندگان رسانه­های اجتماعی استوار است.

سیطره فعلی دیدگاه مبتنی بر جنبه­های فنی و مصرفی در ارتباطات قطعاً از برداشتی ویژه از دموکراسی ناشی می­شود که تابع منطق بازار است و جهت­گیری آن به وضوح تضعیف بخش خدمات عمومی است. به این ترتیب تکنولوژی­های تأثیر متقابل همچنان به مشارکت اجتماعی دروغین خود ادامه خواهند داد، مگر آن که بسیجی عمومی برای ایجاد رسانه­هایی قابل دسترس­تر، عادلانه­تر و واقعاً دموکراتیک صورت گیرد.

میشل سنکال (M.Senecal) اهل کبک، استاد و محق در تله اونیورسیته

(Tele-universite) در دانشگاه کبک است. او مؤلف اثری به نام راه جایگزین در جستجوی هویت خود است. این اثر در یک کتاب گروهی به نام ویدئو و دموکراسی تحت نظارت «نانسی تد» و «آلن آمبروزی» انتشار یافته است. (انتشارات سیرو، پاریس 1992).

تازه­ترین کتاب وی با عنوان زیر در سال­ جاری منتشر خواهد شد:

Une democratie du paradoxe, logiques d'acteurs et democratization de l'espace mediatique.