دکتر م. م. کوگانوراماث ، کتابدار دانشگاه، انستیتوی علوم اجتماعی تاتا
سورش یانگه ، دستیار کتابدار، انستیتوی علوم اجتماعی تاتا
مالیکارجون آنگادی، دادهشناس، انستیتوی علوم اجتماعی تاتا
چکیده
شبکه اطلاع رسانی روابط عمومی ایران (شارا)-|| هدف نهایی هر سیستم اطلاعات، بهرهبرداری و استخراج اطلاعاتی است که موجب افزایش سطح آموزش، تقویت پیوندهای جامعه و تحریک مشارکت افراد در پروسه تصمیمگیری برای توسعه بشر میشوند. اطلاعات تولیدشده، با استفاده از مدلهای گوناگون انتشار اطلاعات توزیع میشوند.
فناوریهای جدید، فرایند انتشار و توزیع اطلاعات را متحول کردهاند. در سایه رشد اطلاعات، انتشار الکترونیکی به یکی از مبانی اعضای حاضر در جامعه اطلاعات تبدیل شده تا از آن برای ارائه اطلاعات صحیح، به افراد صحیح و در زمان صحیح بهره بگیرند.
این مقاله در تلاش است تا تاثیرات نشر الکترونیک و تغییرات رادیکال صنعت نشر را بررسی کند، علیالخصوص تاثیری که رسانههای الکترونیک و اینترنت به همراه دارند. محققین، مدلهای مختلف نشر الکترونیک و تغییرات و پیچیدگیهای محتمل در این فرایند را ارائه کردهاند.
به سمت عصر الکترونیک
اطلاعات یک منبع عقلانی و فکری هستند که میتواند دیدگاه مخاطب را تغییر دهند. در جامعهی پساصنعت، میگویند که نه قدرت عضله یا انرژی صِرف بلکه اطلاعات اهمیت دارند. در نتیجه، سرمایهگذاریهای بزرگی بر روی صنعت فناوری اطلاعات صورت گرفته که هدف از آنها ایجاد، پردازش و توزیع اطلاعات است.
تغییرات در صنعت نشر، تاثیر مستقیمی را بر خدمات و سیستمهای اطلاعات دارند. این فناوری اطلاعات، چنان تغییری در شرایط نشر به وجود آورده که منابع سنتی اطلاعات دائماً تحت تاثیر فرم جذابتر نشر الکترونیک قرار میگیرند. در این چشمانداز متفاوت، کتابخانهها و کتابدارها نقش مهمی را در مدیریت منابع سنتی و الکترونیک ایفا میکنند. بنابراین عصر انتشار الکترونیک، تاثیرگذاری خود بر تهیهکنندگان، توزیعکنندهها، کتابخانهها، مراکز اطلاعات و جامعهی کاربران را آغاز کرده است.
هدف نهایی نشر الکترونیک، فراهمسازی دسترسی آسان و سریع به اطلاعات موجود در نشریات هدف و همچنین ارائهی قابلیتهای جستجو و بازیابی اطلاعات به شیوهای ساده است. بنابراین از بسیاری جهات، میتوان نشر الکترونیک را بهعنوان یک ابزار موثر در چارچوب قانون چهارم دکتر س.ر. رانگاناتان استفاده کرد که میگوید: «وقت کاربران را نگیرید».
ف.و. لنکستر یکی از اولین پیشگامان این عرصه است که به خاطر بینش او نسبت به نشر الکترونیک و پیشبینیاش مبنی بر جایگزینی روشهای نشر کاغذی با انتشارات الکترونیک، بهکرات در مطالعات کتابداری مورد ارجاع قرار گرفته است. لنکستر در یکی از جدیدترین مقالات خود اشاره کرده است: «نشر الکترونیکی واقعی، به نویسنده اجازه میدهد که مطلب خود را در رسانهی متفاوتی بنگارد و در این راستا، دیگر با محدودیتهای ثابت و دستوپاگیر صفحات کاغذی درگیر نشود ... بنابراین پیشنهادم این است که کتاب کاغذی با یک پدیدهی کاملاً متفاوت از آنچه تا کنون دیدهایم، جایگزین شود. این جابجایی صورت میگیرد، چون همگان دید بهتری نسبت به این رسانه ی جدید دارند».
نشر الکترونیک
نشر الکترونیک، پروسه تولید اسناد حروفچینیشده است که شامل متن، تصویر، جدول، معادله و ... میشوند. نشر الکترونیک را میتوان بدین شکل تعریف کرد:
نشر الکترونیک = فناوری الکترونیک + فناوری کامپیوتر + فناوری ارتباطات + نشر
کیست (1989) چنین تعریفی را برای نشر الکترونیک ارائه داده است: «بهرهبرداری ناشران از پروسههای کامپیوتری برای یافتن، ثبت، تشکیل، ذخیرهسازی و بهروزرسانی محتوا بهمنظور توزیع آن به گروه منتخبی از مخاطبین» (ص. 600). کیست اشاره کرده که این تعریف، هیچ تمایزی میان فرایند تولید و توزیع اطلاعات در نظر نمیگیرد.
کمتر از یک دهه پیش، عبارت «نشر الکترونیک» برای رویکردی استفاده میشد که در آن، اطلاعات را بهصورت الکترونیکی ذخیره و قالببندی میکردند، اما در نهایت فرایند تولید و توزیع آنها به همان روش سنتی و کاغذی بود، درحالیکه چنین رویهای را هماکنون تحت عنوان نشر رومیزی میشناسند. بنا به ادعای کیست، امروزه عبارت نشر الکترونیک (که میتواند شامل هرگونه ذخیره، تولید یا انتقال هر یک از جنبههای محتوا باشد) آنقدر گسترده شده که نمیتوان معنای محدود و خاصی را برای آن قائل شد.
براونریگ و لینچ (1985) رویکرد کاملاً متفاوتی را برای تعریف نشر الکترونیک برگزیدند. مقاله متفکرانه آنها با ایجاد یک تمایز صریح میان تولید و توزیع اطلاعات به شیوه الکترونیک آغاز شد. محققین بین آنچه تحت عنوان نشر نیوتونی (گوتنبرگ/کاغذی) و نشر کوانتوم-مکانیکی (انتقال به شیوه الکترونیکی) نامیده میشود، تمییز قائل شدند. آنها نتیجه گرفتند عمده آن چیزهایی که امروزه تحت عنوان نشر الکترونیک نامیده میشوند، در واقع همان نشر سنتی به سبک گوتنبرگ هستند که بهوسیله ابزارهای مدرن صورت میگیرند. تز آنها این بود که نشر الکترونیک، یک رسانه برای ارائه محتواست: نشر نه یک مصنوع ساخته بشر، بلکه یک اقدام و فرایند است. به نظر میرسد که ایده آنها حرفهایی برای گفتن داشته باشد.
یکی از کاملترین تعاریف نشر الکترونیک را میتوان در یک دائرهالمعارف الکترونیک محبوب مشاهده کرد (گرولیر الکترونیک پابلیشینگ ، 1995). این نشر کاملاً الکترونیک، چنین تعریفی را ارائه میدهد: «گاهی اوقات از عبارت نشر الکترونیک برای توصیف کاربرد کامپیوتر در رسانههای چاپی سنتی استفاده میشود – از پردازش واژه گرفته تا پردازش سفارش به روش کامپیوتری.
عبارت نشر الکترونیک، بیشتر به ذخیره و بازیابی اطلاعات از طریق رسانههای ارتباطی الکترونیک اشاره میکند. این حوزه میتواند گسترهای از قالبها و فناوریهای مختلف را به کار بگیرد که برخی از آنها، همین الان هم کاربرد بسیار گستردهای در میان کسبوکارها و مردم عادی دارند و سایرین هنوز درحالتوسعه هستند.
فناوریهای نشر الکترونیک را میتوان به دو دسته کلی تقسیمبندی کرد: آنهایی که اطلاعاتشان در یک منبع کامپیوتری مرکزی ذخیره میشوند و از طریق یک سیستم ارتباطات از راه دور در اختیار کاربر قرار میگیرد؛ و آنهایی که دادههایشان بهصورت دیجیتالی بر روی یک دیسک یا سایر مدیومهای فیزیکی ذخیره میشوند. دسته اول که شامل سرویسهای پایگاه داده آنلاین و ویدئوتکس میشوند، فعالترین حوزه در زمینه نشر الکترونیک امروز هستند».
جدول 1 اطلاعات موجود در ویرایشهای پیشین کتابچه راهنما را خلاصه میکند (اوکرسون ، 1993؛ اوکرسون، 1994؛ استرنجلاو و کوواکس ، 1992).
جدول 1: رشد در نشر اینترنتی
مدلهای نشر الکترونیک
کتابهای الکترونیک
کتاب، یک سند بسیار محبوب برای برآوردهسازی نیازهای عمومی و دانشگاهی جامعه کاربران است. «پراجکت گوتنبرگ » که احتمالاً شناختهشدهترین ناشر کتابهای الکترونیکی طولانی باشد، کار خود را در سال 1971 و با هدف تشویق به خلق و توزیع نامحدود 10 هزار کتاب الکترونیکی تا انتهای سال 2001، آغاز کرد. این کتابها در چند دسته اصلی ازجمله ادبیات عام و سبک، کلاسیکها، کتابهای مرجع و سایر حوزههای ادبی جای گرفتند.
نشر یک کتاب بهصورت الکترونیک، به معنای دستیابی به نشر و توزیع سریع اطلاعات است. امکان دارد یک کتاب ارزش امروزی یک مجله را نداشته باشد، اما قطعاً ارزش آرشیوی و ارجاعی خودش را خواهد داشت. تعدادی از دائرهالمعارفها بهصورت سیدی عرضه میشوند. این احساس وجود دارد که اینترنت یک پلتفرم راضیکننده برای انتشار متن کامل اسناد نیست، اما سیدی یک رسانهی مناسب برای نشر کتاب محسوب میشود.
کتابهای الکترونیکی طولانی بر روی فلاپی و سیدی نیز وجود دارند، هرچند به خاطر راحتی و افزایش محبوبیت سیدی، توزیع کتابها روی فلاپی کاهش یافته است. اکثر متون الکترونیکی منتشرشده روی سیدی، در حوزههای عمومی جای میگیرند که دائرهالمعارفها هم در همین دسته هستند. با بهرهگیری از زبانهای نشر الکترونیک در اینترنت نظیر SGML (زبان نشانهگذاری استاندارد و عمومی) و HTML، میتوان متن را به شکلی جذاب ارائه و منتشر کرد، آنهم با جلوههای چندرسانهای که مختص اسنادی مثل کتاب سال و دائرهالمعارف هستند.
نشریات دورهای الکترونیک
این رسانه جدید، وسیلهای برای ارتباطات علمی بوده و محصولی ناب و برگرفته از تحقیقات علمی است. این دسته شامل ژورنالهای الکترونیک، مجلات و فهرستهای گفتگو میشود. شاید هیچیک از حوزههای نشر الکترونیک، بهاندازه ژورنالهای الکترونیک مورد مطالعه قرار نگرفته باشند، علیالخصوص اینکه چنین مطالعاتی را میتوان برای تحقیقات علمی نیز اعمال نمود.
فرانکس (1993) مقاله جدیدتری را نوشته که فرمهای کنونی انتشار ژورنالهای الکترونیک را مورد تحلیل قرار میدهد، تعدادی از جایگزینهای احتمالی یک ژورنال تحقیقاتی الکترونیک را کشف میکند و درباره نقاط قوت و ضعف این جایگزینها نظر میدهد.
او سه ویژگی اصلی را برای این مدل برشمرد:
• تایید مطالب (ازجمله کنترل کیفیت و ارزیابی دقیق)
• آرشیو کردن (سازماندهی یک نسخه اصیل و اطلاعات کتابشناختی)
• بازاریابی (توزیع و تبلیغات)
پایگاههای داده الکترونیک
با ظهور کامپیوترها و فناوریهای ارتباطات، شاهد شکل جدیدی از قدرت سیستم اطلاعات در توسعه پایگاههای داده مدرن هستیم. اطلاعات برگرفته از یک پایگاه داده، به بخش بزرگی از نشر الکترونیک تبدیل شدهاند که مبنا یا اساس رویکردهایی همچون بازیابی اطلاعات، استخراج نتایج و تصمیمگیری را فراهم میکنند.نگهداری پایگاه داده یک کتابخانه که شامل کتاب، نشریات دورهای، گزارش و تز میشود را میتوان به فرم الکترونیک تبدیل کرد که اجازه دسترسی عموم از طریق شبکههای دیجیتال را بدهد. کاتالوگ کتابخانهی الکترونیک آنلاین (OPAC)، نحوه انتشار اطلاعات را نشان میدهد و بدین ترتیب کارکنان میتوانند با سطوح دسترسی متفاوت ازجمله تایپ نام نویسنده، عنوان، موضوع و ... به جستجوی اسناد بپردازند.
آنها همچنین به پایگاههای داده قابل مطالعه توسط ماشین اشاره کردند که بهعنوان یکی از محصولات فرعی در مسیر آمادهسازی نشریات چاپی، مطرح میشوند. شش طرح بزرگ که از سال 1960 به اینطرف توسعه یافته و موجب افزایش بهرهبرداری از پایگاههای داده شدند، عبارتند از:
• تمهیدات همکاری و شبکهسازی؛
• تمهیدات اجاره برای دسترسی به اطلاعات؛
• استقرار مراکز توزیع اطلاعات علمی؛
• افزایش دسترسی آنلاین (دسترسی از راه دور از طریق پایانهها)؛
• ظهور خردهفروشهای آنلاین (نظیر دایلاگ، لکسوس و ...)؛
• بهبود در زمینه توزیع (از طریق سیدی یا سایر ابزارها).
امروزه ناشران مختلفی که در زمینه پایگاههای داده الکترونیک کار میکنند، اطلاعات کتابشناختی و متون کامل کتابها را هم بر روی سیدی و هم در دنیای اینترنت منتشر میکنند. ناشران برجسته آنلاین شامل دایلاگ، بیآراس، ابسکوهاست و غیره میشوند.
پایگاه داده ERIC (مرکز اطلاعات منابع آموزشی)، یک نمونه فوقالعاده از پایگاههای داده منتشره بهصورت الکترونیک و بزرگترین پایگاه داده آموزشی دنیاست که حاوی بیش از 800 هزار سند بوده و سالی 30 هزار سند هم به آن اضافه میشود. ERIC هم بهصورت سیدی منتشر شده و هم بهصورت رایگان در نت موجود است (آدرس: http://www.accesseric.org:81).
نشر الکترونیک روی سیدی
سیدی ابعاد جدیدی را برای ذخیره و بازیابی اطلاعات فراهم کرده است. انتشار اطلاعات و منابع طبقهبندیشده از طریق سیدی، رواج زیادی دارد. اگرچه عمده کارهای مجلات الکترونیک بر روی توزیع از طریق اینترنت متمرکز شده، اما کارهایی نیز در زمینه انتشار روی سیدی انجام گرفته است.
انتشار روی سیدی، سه مزیت اصلی دارد:
مزایای سیدی
ا توانای گنجایش مطالب بیشتر، هم از منظر کمی (بیش از 650 مگابایت) و هم از منظر نوع (منابع چندرسانهای)؛
• قابلیت جستجوی نسبتاً ساده در کل متن؛
• صرفهجویی قابل توجه در هزینه – تولید هر نسخه از یک کتاب 1000 صفحهای که تیراژی کمتر از 1000 نسخه دارد، میتواند تا 14 دلار تمام شود، درحالیکه بسیاری از مراکز تکثیر، هر کپی از یک سیدی را با قیمت کمتر از 2 دلار تولید میکنند.
معایب سیدی
• هزینهی نسبتاً بالای تجهیزاتی که میتوان به کمک آنها یک سیدی مَستر را تهیه کرد
• زمان زیادی که برای توسعهی این نسخهها نیاز است
• تعداد محدودی از کامپیوترهای ردهبالا که به درایو سیدی مجهز هستند
• برای تغییر محتوای داخل سیدی، باید محتویات سیدی مَستر تغییر بیابد و تکثیر مجدد صورت گیرد
پردازندههای متن
سالهاست که تعدادی از نرمافزارهای پردازش متن ساده برای انجام این کار وجود دارند. پردازندههای متن سادهای همچون نوتپد برای ویندوز، سیمپل تکست برای مکینتاش و ادیت برای داس، به کاربران اجازه میدهند که خیلی ساده متنها را باز و ذخیره کنند.
HTML (زبان نشانهگذاری فرامتن)
HTML یک زبان ساده است که برای ساخت اسناد در محیط وب استفاده میشود. این تگهای زبان HTML هستند که عناوین، فهرستها، متون، تصاویر، لینکهای فرامتن و غیره را تخصیص میدهند. HTML بر اساس SGML (زبان نشانهگذاری استاندارد و عمومی) بنا شده، یک زبان قالببندی که توسط سازمان بینالمللی استاندارد (ISO) توسعه یافته و برای حاشیهنویسی روی متون سطح بالاتر استفاده میشود. HTML بهصورت گسترده در کتابها و مقالات پرشماری ذکر شده و اسناد اینترنتی فراوانی برای توضیح درباره کارکرد HTML توسعه یافتهاند. یکی از این منابع، راهنمای مقدماتی NCSA برای HTML است که دوره آموزشی گستردهای را درباره درک و استفاده از HTML فراهم میکند. وجود لینک فرامتن و پلتفرم چندسکویی، تعدادی از مزایای HTML هستند.
SGML
SGML محصولی است که با بیش از 10 سال تلاش یک کمیته استاندارد بینالمللی توسعه یافته و مجموعهای از قوانین را برای شرح ساختار و مدیریت محتوای هرگونه سند دیجیتال دارد. SGML میتواند اسناد پیچیدهای را بسازد که در سرتاسر بخشهای یک شرکت یا صنعت به اشتراک گذاشته شده و به منبع اطلاعات لینک میشوند تا بهروزرسانیهای آنی را دریافت نمایند. معمولاً از آن برای ساخت یک دفترچه راهنمای فنی یا کتابچه راهنمای تجهیزات استفاده میکنند. نمونههای آن شامل Adept-Editor، Author/Editor، XSoft InContext، DynaTag، DynaText، FasTAG، Near and Far، SGML، Author for Word، TagWrite و WordPerfect Intellitag SGML Edition میشوند.
پیدیاف (سند قابل حمل)
سند قابل حمل (پیدیاف) محصول اداب ، یک سیستم ثبت الکترونیک است که اجازه ایجاد سندهای قالببندیشده شامل متن، تصویر و عناصر کادربندی صفحه را میدهد. همچنین میتوانید لینکهای فرامتن به سایر بخشهای سند یا سایر اسناد را در این قالب بگنجانید. هر فایلی که میتواند به پرینتر فرستاده شود را میتوان در قالب یک فایل پیدیاف ذخیره کرد و آن را با استفاده از نرمافزار اداب اکروبات نمایش داد.
فایلهای پیدیاف را معمولاً با استفاده از برنامههای نشر در کامپیوتر یا نرمافزارهای پردازش متن نظیر اداب پیجمیکر یا مایکروسافت ورد میسازند. تکنیکهای پیشرفته برای کادربندی صفحه، رایگان بودن نرمافزار و ویژگی افزودن لینک از برخی مزایای این قالب هستند، هرچند مشکلاتی بر سر راه ویرایش متون آن وجود دارد.
چشماندازها و مشکلات
اگر مقالات مربوط به نشر الکترونیک را بررسی کنیم، میبینیم که با شور و شوق زیادی راجع به چشماندازها و مشکلات نشر الکترونیک صحبت کردهاند. وبر (1990) مشکلات و موانعی که مقابل توسعه صنعت نشر الکترونیک و شالودههای آن قرار میگیرند را بررسی کرد. او موانع زیادی را برای نشر الکترونیک شناسایی کرد، اما تمرکز او بر روی 6 حوزه اصلی بود که بهمنظور موفقیت نشر الکترونیک، باید رفعورجوع شوند.
اینها عبارتاند از:
• نرخ سرمایهگذاری جدید در فناوریهای پیشرفته؛
• نرخی که میتوان سیستم تلفن را به دیجیتال ارتقا داد.
• نرخی که میتوان شبکههای تحقیق کنونی را در قالب یک زیرساخت شبکهی ملی یکپارچه کرد.
• خلق استانداردهایی برای رابط کاربری، متن و تصاویر؛
• توسعه دستگاههای خروجی پیشرفته (نمایشگرها و چاپگرها)؛
• تهیه یک ابزار کارآمد برای اجرای قانون کپیرایت.
هانتر (1994) شش مشکل را تعیین کرد که باید حلوفصل شوند تا بتوانیم نشر الکترونیک را به عمل بنشانیم: آمادگی بازار؛ دسترسپذیری به صندوقهای سرمایه عمومی و خصوصی؛ استانداردهای تحویل؛ نرمافزار توانا و بهبودیافته؛ مشکلات مربوط به مالکیت معنوی (کپیرایت)؛ و مدلهای قیمتگذاری و اعطای مجوز جدید. این شش دسته، خیلی نزدیک به همان موانعی هستند که وبر (1990) درباره نشر الکترونیک برشمرده بود. در میان شش مسئله شناساییشده توسط هانتر، مسئله آمادگی بازار توسط سایر مفسران مطرح نشده است. او تصریح کرد که در حال حاضر و در اکثر نمونهها، توزیع الکترونیک نمیتواند بایدهای لازم برای کسب موفقیت یعنی بهبود عملکرد همراه با قیمت واحد پایینتر را فراهم کند.
براونریگ و لینچ (1985) توجه ویژهای را به بحث حق مالکیت معنوی داشتند. درحالیکه آنها بر نیاز مالی نویسندگان مبنی بر پشتیبانی از حقوق کارشان تاکید کردند (چرا یک نویسنده نباید نیاز داشته باشد؟)، میان بازتولید رسانههای دیجیتال و کپی رسانههای چاپی تمایز قائل شدند. آنها تصریح کردند که در قلب این مسئله، بحث مبهم بهرهبرداری منصفانه از کار نویسنده نهفته است. آنها پیشنهاد کردند که شاید بهتر باشد مدیریت کپیرایت رسانههای دیجیتال را بر اساس حقوق عملکرد مدل کنیم، نه آن حقوقی که هماکنون برای رسانههای چاپی استفاده میشود. در نهایت به مسئله حریم خصوصی اشاره کردند که در هنگام توزیع دیجیتال مطالب، بروز میکند. در سیستمی که اطلاعات (از هر نوع) توسط کامپیوتر توزیع میشوند، رهگیری اینکه افراد در حال مطالعه چه مطلبی هستند، کار دشواری نیست. این مسئله، یکی از نکات مهم در آینده نشر الکترونیک و حقوق مدنی است.
نتیجهگیری
جای تردیدی نیست که نشر الکترونیک بهسرعت در حال گسترش است. هنوز تحقیقاتی درباره اثرات و پیامدهای نشر الکترونیک صورت نگرفتهاند و صرفاً حوزه آکادمیک بررسی شده است. درحالیکه نشر الکترونیک اجازه توزیع سریع اطلاعات با قیمت پایینتر را میدهد، اما بهرهبرداری از آن به یک سری بخشهای اقتصادی خاص محدود شده است، زیرا پیش از بهرهبرداری گسترده از آن، ابتدا باید بر بسیاری از مشکلات فنی و حقوقی غلبه شود. در حوزههایی که نشر الکترونیک جا افتاده، یک مدیوم ارتباطی منحصربهفرد مشاهده میشود که نمیتوان با بهرهگیری از فناوریهای کاغذی به آن دست یافت.
شاید نشر الکترونیک نتواند کاملاً جایگزین نسخههای کاغذی موجود شود، اما این دو مکمل یکدیگر خواهند شد تا بتوانند نیازهای کاربران را برآورده کنند.
منبع: فصلنامه کارگزار روابط عمومی/ از انتشارات موسسه کارگزار روابط عمومی، شماره52، تابستان1389.
|